Η λειτουργική εντροπική “αταξία” του Look Back

Η εντροπία στο φυσικό κόσμο και στην τέχνη
Για να επιβεβαιώσουμε το γεγονός ότι η Παναγία του Würzburg χαρακτηρίζεται πράγματι από υψηλά ποσοστά εντροπίας, είναι «αναγκαστικά» απαραίτητη η κατανόηση της εντροπίας, ως μονάδα μέτρησης στο φυσικό κόσμο.

Το 1929, ο Wolfgang Köhler περίγραψε έναν «απλό» κανόνα της φυσικής, τη «φυσική gestalt», η οποία σχετίζεται με τη φύση των ισορροπιών: σε κατάσταση ισορροπίας, τα υλικά τείνουν να λαμβάνουν τις πλέον ομοιόμορφες και κανονικές μορφές, κάτω από τις δεδομένες συνθήκες. Για παράδειγμα, αν μία σταγόνα λάδι πέσει σ’ ένα ποτήρι νερό, με δεδομένο ότι το λάδι και το νερό δεν αναμιγνύονται, τα μόρια του λαδιού, υπό την πίεση που τους θα τους ασκήσουν οι δυνάμεις των μορίων του νερού, θα αναγκαστούν να οργανωθούν στην πιο απλή μορφή, αυτή της σφαίρας.

Ιδιαίτερη σημασία έχει η φράση «δεδομένες συνθήκες», γιατί αυτό σημαίνει ότι η ύλη θα πάρει την πιο απλή και πιο λειτουργική μορφή ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο πρέπει να προσαρμοστεί. Έτσι στη φύση συναντάμε βασικά και γεωμετρικά σχήματα σχεδόν παντού, στον ιστό της αράχνης, στις συμμετρίες των λουλουδιών, στις κυψέλες των μελισσών αλλά και λειτουργικές μορφές, στο μέγεθος του κεφαλιού μας, στους κορμούς των δέντρων, στο σχήμα των ζώων, στο σχήμα του αυγού.

Επιστρέφοντας στην άποψη του Αρνχάιμ για την τάξη, πράγματι η αντίληψη του ανθρώπου τείνει να ερμηνεύει και να συνδέει την απλούστερη μορφή και όχι την λειτουργικότερη, με την έννοια της τάξης. Τούτο συμβαίνει γιατί για το ανθρώπινο μάτι, η λιγότερη πληροφορία μεταφράζεται και ως «τακτοποιημένη». Το γεμάτο από παιχνίδια, σχήματα και χρώματα πάτωμα ενός παιδικού δωματίου ενώ το παιδί παίζει, για τους γονείς είναι «α-τακτοποίητο», με σύνθετη, περίπλοκη και δυσνόητη οπτική πληροφορία. Είναι όμως γεγονός ότι για το παιδί, το πάτωμα έχει την πιο λειτουργική για το παιχνίδι του δομή και προφανώς, δε θα συμφωνούσε με τους γονείς του, ενώ σίγουρα ο Αρνχάιμ θα υποστήριζε ότι το πάτωμα χαρακτηρίζεται από «ευ-ταξία».

Το Ινστιτούτο Tate, σε μία προσπάθεια να μετριάσει τον πρώτο «αυστηρό» ορισμό του για την εντροπία, αναφέρει το Δεύτερο Νόμο της Θερμοδυναμικής, της τάσης του σύμπαντος προς τη συμμετρία και την απλότητα. Τούτο σημαίνει αναγκαστικά ότι αν σε ένα περιβάλλον (πεδίο) οι συνθήκες και οι ισορροπίες των δυνάμεων αρχίσουν να αλλάζουν, οι δυνάμεις που θα ασκηθούν στα μόρια της ύλης θα προκαλέσουν μεταβολές στη δομή τους με σκοπό να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται. Έτσι σε λίγο, οι δυνάμεις αυτές θα πάψουν σταδιακά, με συνεχώς μειούμενη ένταση να ασκούν πρόσθετη πίεση, θα δράσουν εξισσοροπητικά πλέον προς τα μόρια και τελικά όλα θα «ηρεμήσουν», με τα μόρια της ύλης να έχουν διαμορφώσει ένα νέο σχήμα, μία νέα μορφή, που θα είναι η απλούστερη λειτουργική. Κατά τις διάφορες φάσεις της μεταβολής αυτής, τα μόρια κινούνται διαμορφώνοντας σχήματα που είναι λιγότερο ή πιθανότερο να προβλεφθούν και ο βαθμός της τυχαιότητας ανά φάση διάταξης των μορίων υπολογίζεται με την εντροπία. Η εντροπία, ως μονάδα μέτρησης καταγράφει το τυχαίο ή καλύτερα το μη προβλέψιμο ανά φάση αναδιάταξης. Όσο πιο μη προβλέψιμη είναι η ανά φάση μεταβολής αναδιάταξη των μορίων, τόσο πιο υψηλή είναι η εντροπία και τόσο πιο υψηλή η α-ταξία του πεδίου. Η σύγκριση της ανά φάσης μη προβλέψιμης α-ταξίας γίνεται με την αρχική και την τελική μορφή του σχήματος.

Επιστρέφοντας στο παιδικό δωμάτιο, μπορεί για τους γονείς, η εύτακτη στην πραγματικότητα δομή του πατώματος να μην είναι ορατή (ή αν επρόκειτο για έργο τέχνης, να έπρεπε να την ανακαλύψουμε), όμως υπάρχει, είναι εκεί, γιατί εξυπηρετεί το παιχνίδι. Παίρνοντας το θάρρος να κοιτάξουμε το πάτωμα με όρους τέχνης, η απόσταση ή η εγγύτητα των αντικειμένων, η «καλή» ή «κακή» κατάστασή τους, όλα αυτά συνθέτουν τη δομή του νέου πατώματος, νοημένου ως μία εικαστική σύνθεση, που προέκυψε από την ανθρώπινη σύλληψη και παρέμβαση (του παιδιού). Κι ακριβώς εκεί ανακαλύπτουμε την εντροπία στη τέχνη και ο Αρνχάιμ στο άγαλμα της Παναγίας του Würzburg.

Η εντροπία στην εικόνα
Σήμερα, τα σύγχρονα λογισμικά επεξεργασίας και ανάλυσης εικόνων περιλαμβάνουν πλέον στα λογικά τους εργαλεία σύνθετους μαθηματικούς αλγόριθμους. Διαιρούν την οπτική πληροφορία σε μικρές «μοριακές» μορφές πληροφορίας και δίνουν τη δυνατότητα στο χρήστη τους να υπολογίζει την τιμή της εντροπίας της εικόνας (matrix entropy) αλλά και στον εξειδικευμένο στον οπτικό πολιτισμό επιστήμονα ένα ακόμα εργαλείο ανάλυσης ενός πίνακα, μιας αφίσας, μιας φωτογραφίας ή ενός εξωφύλλου δίσκου, σε μία συστηματικότερη προσπάθεια να συλλάβει ή να κατανοήσει ή να υποθέσει την καλλιτεχνική πρόθεση του δημιουργού του. Η εντροπία π.χ. ενός εξωφύλλου δίσκου μπορεί να πάρει τιμές από 0, όταν πρόκειται για μια εικόνα ενός μόνου χρώματος (άσπρο, μαύρο ή ενιαίο χρώμα) και μπορεί να εκτοξευτεί πάνω από το 800 ή 8,00 (ανάλογα με το εργαλείο μέτρησης) όταν διαθέτει πλήθος χρωμάτων, σχημάτων και γραμμάτων.

Εντροπία και κοινωνία
Μεγάλο μέρος της ενέργειας που καταναλώνεται στην κοινωνία, δαπανάται για να διατηρήσει τη δομή της (Bailey, 1987), παρόλα αυτά, κονωνικές αλλαγές όντως συμβαίνουν, άλλοτε με πράο και ομαλό τρόπο και άλλοτε με δυναμικό. Η κοινωνική εντροπία (social entropy) καταγράφει τις μεταβολές αυτές, που μπορεί να οδηγούν στην αποσύνθεση της κοινωνικής δομής ή στην εξαφάνιση των κοινωνικών διακρίσεων.

Η κοινωνική εντροπία και ο βαθμός της αποτυπώνει την τάση των κοινωνικών δικτύων και γενικότερα μιας κοινωνίας να αναμορφωθεί και να μεταβληθεί προς τη δημιουργία μίας καινούργιας, περισσότερο λειτουργικής τάξης, μιας νέας «ευταξίας» . Σε επίπεδο ορισμών (Infante & Lawler, 2002), η κοινωνική εντροπία (SE) καταγράφει την εφαρμογή του Δεύτερου Νόμου της Θερμοδυναμικής στην κοινωνική συμπεριφορά. Για να επιτευχθεί αυτό, διατυπώνεται η υπόθεση ότι η SE ισοδυναμεί με το βαθμό δυσαρέσκειας (SD) σε ένα κοινωνικό, οικονομικό ή πολιτικό σύστημα και σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα καταγραφής των μεταβολών της κοινωνικής εντροπίας θεωρούνται οι εκλογές. Οι Dalton, Farell και McAllister (2011) μελετώντας και καταγράφοντας συστηματικά την κοινωνική εντροπία στα δημοκρατικά καθεστώτα απέδειξαν ότι ο «πολιτικός νόμος» της εντροπίας καταγράφει υψηλότερα ποσοστά σε νέες δημοκρατίες, που μειώνεται σταδιακά με τη θεσμοθέτηση του πολιτικού συστήματος Παράλληλα, ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά εντροπίας καταγράφονται στις προεκλογικές και μετεκλογικές περιόδους στις καθιερωμένες δημοκρατίες.

O Philip Davis (2011) υποστηρίζει ότι η παγκοσμιοποίηση και η άμεση δυνατότητα της επικοινωνίας και δικτύωσης (μέσω της τεχνολογικής δυνατότητας της ηλεκτρονικής διασύνδεσης), έχουν οδηγήσει σε ραγδαία αύξηση της κοινωνικής εντροπίας και προσθέτει ότι η σκόπιμη ανάσχεση της αύξησης της κοινωνικής εντροπίας μπορεί να θεωρηθεί ως ακραία, μη δημοκρατική ή ακόμα φασιστική στάση . Πράγματι, πλήθος παραδειγμάτων βίαιης ανάσχεσης της αύξησης της κοινωνικής εντροπίας, που προκαλεί ή επιθυμεί να προκαλέσει ένα έργο τέχνης (ως κοινωνικό γεγονός) καταγράφονται συνεχώς, ακόμα και στη χώρα που «γέννησε τη δημοκρατία» και όχι μόνο σε περιόδους δικτατοριών και στέρησης των ατομικών ελευθεριών (λογοκρισία στη λογοτεχνία και στη μουσική, απαγόρευση παραστάσεων, κινηματογραφικών προβολών και συναυλιών, διώξεις καλλιτεχνών). Χαρακτηριστικά πρόσφατα παραδείγματα, ο αποκλεισμός του θεάτρου Χυτήριο το 2012 με την απαίτηση διακοπής της παράστασης Corpus Christi (κρατώντας ελληνικές σημαίες και τραγουδώντας τον εθνικό ύμνο και Τη Υπερμάχω) , οι ανάλογες ακραίες αντιδράσεις, που έφτασαν στο βανδαλισμό, για τον τερματισμό της παράστασης Jesus Christ Superstar στο θέατρο Ακροπόλ το 2017, την πρόκληση φθορών και τελικά την «έκπτωση» από το βάθρο του του γλυπτού Phylax του Κωστή Γεωργίου, από κατοίκους του Παλαιού Φαλήρου (που το είχαν λίγες ημέρες νωρίτερα ράνει με αγιασμό), τον Ιανουάριο του 2018.

Η αταξία του Νίκου Ζαφειρόπουλου

Από τις προσωπικές του σημειώσεις για το φωτογραφικό project:

• Από τεχνικής πλευράς, αποτέλεσε μία ιδιαίτερη πρόκληση φωτογραφίας πορτραίτου γιατί σε αυτό το project, το πρόσωπο και η έκφρασή του είναι το ίδιο σημαντικό όσο και το περιβάλλον στο οποίο το άτομο βρίσκεται. Και όλα αυτά σε συνθήκες εξωτερικού χώρου και φυσικού φωτισμού. Ήταν τεχνικά ιδιαίτερα κρίσιμο να μην απορροφηθεί το πορτραίτο από το φόντο και το αντίθετο.
• Δοκιμάστηκε συστηματικά η χρήση ευρυγώνιου φακού για μεγάλο βάθος πεδίο λόγω απόστασης και κλειστά διαφράγματα.

Οι φωτογραφίες του project διακρίνονται από υψηλά ποσοστά εντροπίας, κατά την ψηφιακή επεξεργασία τους με τη χρήση MatLab. Η πλέον υψηλή εντροπία 7.8285 εμφανίζεται στη φωτογραφία "1 / Κλωστοϋφαντουργικό Κτίριο Εφραίμογλου / Ελευθερούπολη Νέας Ιωνίας". Όλες οι φωτογραφίες του project καταγράφουν εντροπία άνω του 7 (7.0422 - 7.8285) με μόνη -αναμενόμενη- εξαίρεση τη φωτογραφία "18 / Μπαλκόνι / Σκούπι Αχαΐας" με εντροπία 5.9129.